Του Μανόλη Αρχοντάκη
Σε αυτό το άρθρο θα δούμε ποιες είναι οι ορμόνες της ευτυχίας, τι κάνουν για εμάς, πώς λειτουργούν και, τέλος, γιατί πρέπει να προχωρήσουμε πέρα από την απλή ευτυχία, σε έναν κόσμο που θα μπορούσαμε να τον ονομάσουμε “ευδαιμονικό”. Έναν κόσμο όπου δεν υπάρχει τίποτα καλό ή κακό, αλλά όπου τα πάντα είναι ουδέτερα.
Ο Γκουρτζίεφ είχε τονίσει πολλές φορές ότι ο άνθρωπος είναι σαν μια μηχανή. Ό,τι κάνει, το κάνει μηχανικά, και στην ουσία δεν έχει καν ψυχή. Είχε πει ότι μπορεί να αποκτήσει ψυχή μόνο μέσω της εργασίας – κυρίως σωματικής – και ότι αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολο. Οι ψυχολόγοι και οι ψυχίατροι της εποχής μας θεωρούν ότι ο άνθρωπος γεννιέται με ψυχή, ότι έχει ελευθερία και θέληση· στην πραγματικότητα, όμως, κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Ο άνθρωπος ζει κοιμισμένος, όρθιος, κι αυτό δεν αλλάζει αν είναι ψυχίατρος ή ψυχολόγος. Δρα μηχανικά, αντανακλαστικά, μέσω των ορμονών που ρέουν στο αίμα του. Μέχρι να ξεπεραστεί αυτή η μηχανικότητα, ο άνθρωπος θα παραμένει έρμαιο των περιστάσεων.
Ας δούμε, λοιπόν, πώς λειτουργούν οι ορμόνες της ευτυχίας, πώς επηρεάζουν —λίγο ή πολύ – την καθημερινότητά μας και τι μπορούμε να κάνουμε ώστε να τις υπερβούμε και να φτάσουμε σε ένα ανώτερο, πνευματικό πεδίο, όπου θα είμαστε πραγματικά ελεύθεροι από αυτές.
Να σημειώσω εδώ ότι δεν είμαι γιατρός ούτε ειδικός στην ενδοκρινολογία ή την ψυχιατρική. Αυτό που θα σου παρουσιάσω είναι όσα έχω κατανοήσει μέσα από τη μελέτη περισσότερων από είκοσι βιβλίων πάνω στο θέμα.
Από τις ορμόνες της ευτυχίας ξεχωρίζουμε συνήθως τις εξής: τη ντοπαμίνη, την ενδορφίνη, την ωκυτοκίνη και τη σεροτονίνη. Αυτές είναι οι πιο βασικές, εκείνες που κάνουν το “ρομπότ” μέσα μας να νιώθει ικανοποιημένο.
Η ντοπαμίνη εκκρίνεται και δημιουργεί τη χαρά όταν βάζουμε στόχους και, ακόμη περισσότερο, όταν τους κατακτούμε. Όταν λέμε, για παράδειγμα, “εύρηκα!” ή “τον πέτυχα τον στόχο!”.
Η ενδορφίνη είναι η ορμόνη που μας κάνει να νιώθουμε ευφορία και εκκρίνεται για να μειώσει την αίσθηση του πόνου.
Η ωκυτοκίνη εκκρίνεται όταν δημιουργούμε κοινωνικούς δεσμούς και αισθανόμαστε ασφάλεια μέσα στις σχέσεις μας.
Τέλος, η σεροτονίνη συνδέεται με το αίσθημα του σεβασμού και της κοινωνικής αναγνώρισης.
Η ντοπαμίνη σε ωθεί να κυνηγήσεις τους στόχους σου, ακόμα κι αν φαίνονται δύσκολοι. Η ενδορφίνη σε κάνει να αγνοείς τον πόνο, για να καταφέρεις να ξεφύγεις ακόμη κι αν είσαι τραυματισμένος. Η ωκυτοκίνη σε κάνει να εμπιστεύεσαι και να δημιουργείς σχέσεις. Η σεροτονίνη σε ωθεί να επιζητάς τον σεβασμό των άλλων, ώστε να βρεις σύντροφο και να αποκτήσεις παιδιά.
Όταν ένας μαραθωνοδρόμος αντικρίζει τον τερματισμό, εκκρίνει τεράστιες ποσότητες ντοπαμίνης. Όταν ένας μπασκετμπολίστας σκοράρει και πανηγυρίζει με πάθος, πλημμυρίζει επίσης από ντοπαμίνη. Συχνά γίνονται πράγματα που μοιάζουν απίστευτα: μητέρες έχουν σηκώσει ολόκληρα αυτοκίνητα για να σώσουν το παιδί τους. Η ίδια η σκέψη πως “πρέπει να το σώσω” αρκεί για να πλημμυρίσει ο εγκέφαλος με εκρηκτικές δόσεις ντοπαμίνης. Δεν υπάρχει χώρος για αμφιβολία· ο λεκτικός νους “παγώνει”, και η πράξη γεννιέται κατευθείαν από το υποσυνείδητο.
Η ενδορφίνη, αντιθέτως, δεν δημιουργήθηκε για τις χαρές, αλλά για να μας προστατεύει από τον πόνο. Ενεργοποιείται σε τραυματισμούς, καλύπτοντας προσωρινά την οδύνη ώστε να μπορέσουμε να φτάσουμε σε ασφαλές μέρος. Η γνωστή “ευφορία του δρομέα” είναι αποτέλεσμα ενδορφινών· όμως για να τη νιώσει κανείς, πρέπει να ξεπεράσει τα όριά του. Στην πραγματικότητα, η φύση δεν τις δημιούργησε για να μας ωθεί σε εξαντλητικές προσπάθειες, αλλά για να μας βοηθά να αντέχουμε τον πόνο και να επιβιώνουμε — όπως η ζέβρα που ξεφεύγει από τα σαγόνια του λιονταριού.
Η ωκυτοκίνη ρέει όταν νιώθεις ότι μπορείς να εμπιστευτείς κάποιον ή όταν απολαμβάνεις τη δική του εμπιστοσύνη. Το αίσθημα του “ανήκειν” είναι δικό της έργο. Η κοινωνική εμπιστοσύνη αυξάνει τις πιθανότητες επιβίωσης, και γι’ αυτό ο εγκέφαλος μας ανταμείβει με μια βαθιά αίσθηση πληρότητας κάθε φορά που δημιουργούμε δεσμούς.
Η σεροτονίνη ενεργοποιείται όταν κερδίζουμε τον σεβασμό των άλλων. Το ευχάριστο συναίσθημα που γεννά σε παρακινεί να αναζητάς περισσότερη κοινωνική αναγνώριση. Μπορεί να λες ότι “δεν με νοιάζει τι λένε οι άλλοι”, αλλά εύκολα το διακρίνεις στον περίγυρο: όλοι αναζητούν, έστω και ασυνείδητα, αυτό το καλό συναίσθημα. Στον κόσμο των ζώων, ο σεβασμός συνδέεται άμεσα με τη διαιώνιση του DNA· τα θηλαστικά επιδιώκουν την κυριαρχία γιατί η σεροτονίνη τα κάνει να νιώθουν όμορφα.
Οι καλοσυνάτοι άνθρωποι συνήθως αποφεύγουν να μιλούν για τον ανταγωνισμό που επικρατεί στη φύση για την τροφή και τους πόρους. Στην “καθωσπρέπει” κοινωνία θεωρείται άκομψο να παραδεχτείς ότι η δύναμη ή η ανώτερη θέση έναντι των άλλων μπορεί να σε κάνει να νιώθεις όμορφα. Κι όμως, όλοι διαθέτουμε έναν εγκέφαλο που αποζητά το γλυκό συναίσθημα της σεροτονίνης – και εύκολα διακρίνουμε πως και οι άλλοι το κυνηγούν.
Δεν έχει νόημα να σπρώχνεσαι για να αρπάξεις το “καλύτερο κομμάτι”. Σημασία έχει ότι ο εγκέφαλός σου παρακολουθεί αδιάκοπα αν διατηρείς την πρόσβαση σε όσα είναι θεμελιώδη για την επιβίωσή σου.
Ο τρόπος που αισθάνεσαι είναι μοναδικός, επειδή τα συναισθήματά σου, μέσω των νευρώνων, χάραξαν κάποτε συγκεκριμένα μονοπάτια στον εγκέφαλό σου. Όταν βίωσες για παράδειγμα αρνητικά συναισθήματα, οι “σκιερές” ορμόνες χάραξαν τη δική τους πορεία μέσα στον εγκέφαλο. Αν η ίδια εμπειρία επαναλήφθηκε πολλές φορές, οι νευρώνες δημιούργησαν έναν ολόκληρο “αυτοκινητόδρομο”. Έτσι, το σύστημα επιβίωσης που έχεις σήμερα δεν είναι αποτέλεσμα της τωρινής σου συνειδητής επιλογής, αλλά απόρροια παλαιότερων εμπειριών — ακόμη και φανταστικών σεναρίων ή εικασιών που κάποτε έκανες για να προστατευθείς.
Έτσι ο άνθρωπος ζει συνήθως μηχανικά, χωρίς πραγματική σκέψη· απλώς αντιδρά. Τι εννοώ με αυτό; Ας πούμε ότι είχες βγει για πρώτη φορά ραντεβού με τον σύντροφό σου σε ένα πάρκο. Ακόμα κι αν αργότερα χωρίσατε, κάθε φορά που περνάς από εκείνο το μέρος αναδύονται αναμνήσεις – ευχάριστες ή δυσάρεστες. Αν ήταν καλές, νιώθεις μια μικρή ευφορία· αν ήταν κακές, το σώμα εκκρίνει κορτιζόλη και σε βαραίνει. Έτσι, μετά από μια συγκεκριμένη ηλικία, οι περισσότεροι άνθρωποι δρουν σχεδόν πάντα μηχανικά, σαν προγραμματισμένα όντα, χωρίς ουσιαστική ελευθερία.
Ο εγκέφαλος αναζητά αδιάκοπα τις ορμόνες της ευτυχίας. Όμως, στην προσπάθειά του, παγιδεύεται συχνά σε φαύλους κύκλους, εξαιτίας των παρενεργειών τους. Όπως λέει η γνωστή φράση: “Ό,τι μου αρέσει είναι παράνομο, ανήθικο ή παχυντικό”. Οι χημικές ουσίες που μας κάνουν να νιώθουμε χαρά υπάρχουν ακριβώς επειδή συνοδεύονται και από παρενέργειες. Όταν τα επίπεδά τους πέφτουν, αποζητούμε περισσότερα, κι έτσι οι παρενέργειες συσσωρεύονται. Σιγά σιγά, η ίδια συμπεριφορά που κάποτε έφερνε χαρά, αρχίζει να προκαλεί δυσαρέσκεια. Και όσο η κορτιζόλη αυξάνεται, τόσο περισσότερο ωθούμαστε να επαναλάβουμε αυτό που νομίζουμε ότι θα μας κάνει ευτυχισμένους. Με άλλα λόγια, είμαστε “προγραμματισμένοι” για απογοήτευση.
Παρόμοιοι φαύλοι κύκλοι υπάρχουν παντού γύρω μας: στο αλκοόλ, στο πρόχειρο φαγητό, στη σπατάλη χρημάτων ή στα ναρκωτικά. Όλες αυτές οι συμπεριφορές προσφέρουν στιγμιαία ανακούφιση όταν νιώθουμε άσχημα. Το αίσθημα της ευχαρίστησης δημιουργεί νέες συνδέσεις στον εγκέφαλο, που μας κάνουν πιο δεκτικούς στο να τις επαναλάβουμε. Έτσι χτίζεται ένας νευρωνικός αυτοκινητόδρομος που ενεργοποιείται αυτόματα. Ωστόσο, η υπερβολή ακόμη και σε κάτι θετικό οδηγεί στην απελευθέρωση ουσιών που προκαλούν δυσφορία, σαν προειδοποιητικό μήνυμα: “Σταμάτα!”. Το πρόβλημα είναι ότι ο εγκέφαλος συνεχίζει να αναζητά τις ίδιες ουσίες, οπότε συχνά βιώνουμε ταυτόχρονα χαρά και δυσαρέσκεια — σαν να πατάμε ταυτόχρονα το γκάζι και το φρένο.
Ο Γκουρτζίεφ χρησιμοποιούσε στους μαθητές του την περίφημη άσκηση Στοπ. Όταν έλεγε τη λέξη “Στοπ”, ό,τι κι αν έκαναν – είτε έτρωγαν, είτε χόρευαν, είτε διάβαζαν – έπρεπε να παγώσουν αμέσως, μένοντας ακίνητοι. Η άσκηση αυτή στόχευε στο να σπάσει η αλυσίδα των συνηθειών και να καλλιεργηθεί συνειδητότητα και εγρήγορση. Με την ακινησία, το σώμα εκκρίνει κορτιζόλη, η οποία συγκεντρώνει όλη την προσοχή σε ένα μόνο σημείο. Αν κάποιος αντέξει να μείνει ακίνητος αρκετά, συχνά πραγματοποιείται μια μικρή αλλαγή συμπεριφοράς. Όσο περισσότερο επαναλαμβάνεται αυτή η άσκηση, τόσο βαθύτερη γίνεται η μεταμόρφωση.
Είναι εύκολο να δούμε πώς αντιδρούν οι άλλοι. Γι’ αυτό οι περισσότεροι άνθρωποι θέλουν να αλλάξουν τους γύρω τους – ενώ οι ίδιοι παραμένουν παγιδευμένοι στους δικούς τους φαύλους κύκλους. Το ουσιαστικό ερώτημα είναι: πώς θα αλλάξουμε εμείς τον εαυτό μας; Γιατί μόνο εμείς μπορούμε να αλλάξουμε εμάς. Δεν μπορούμε να αλλάξουμε τον εγκέφαλο των άλλων· κι όσοι σπαταλούν ενέργεια προσπαθώντας, απλώς χάνουν πολύτιμο χρόνο που θα μπορούσαν να αφιερώσουν στη δική τους μεταμόρφωση.
Οι ορμόνες που εξετάσαμε υπάρχουν σε όλο το ζωικό βασίλειο, ακόμη και στα πιο απλά όντα, όπως η αμοιβάδα. Ο πνευματικά ανεπτυγμένος άνθρωπος, όμως, έχει προχωρήσει πέρα από αυτές. Έχει εισχωρήσει βαθιά στον εαυτό του, έχει ξεπεράσει τη βιολογία και δεν εξαρτάται πια από τα ένστικτά του. Για να φτάσει κάποιος σε αυτό το επίπεδο, χρειάζεται βαθύς διαλογισμός· πρέπει πρώτα να βιώσει αυτές τις ορμόνες (και άλλες, όπως το DMT) στο έπακρο και έπειτα να απελευθερωθεί από την εξάρτηση. Τότε ολοκληρώνεται ο κύκλος. Ο άνθρωπος νιώθει τόσο πλήρης πνευματικά, ώστε μπορεί να παρατηρεί το σώμα και τον νου του σαν να μην του ανήκουν, αλλά σαν να ανήκουν σε κάποιον τρίτο.
Ας δούμε ένα παράδειγμα από τον Βούδα.
Ο Βούδας περνούσε κάποτε από ένα χωριό, όταν οι κάτοικοι συγκεντρώθηκαν και τον έβρισαν με όσα λόγια μπορούσαν. Εκείνος στάθηκε ήρεμος, τους άκουσε προσεκτικά και απάντησε πως βιαζόταν να πάει στο επόμενο χωριό· στην επιστροφή, αν ήθελαν, θα μπορούσαν να συνεχίσουν όσα δεν πρόλαβαν να πουν. Οι άνθρωποι έμειναν άφωνοι: δεν μπορούσαν να πιστέψουν πως δεν επηρεάστηκε καθόλου. Όταν τον ρώτησαν γιατί δεν αντέδρασε, εκείνος αποκρίθηκε:
“Αν θέλατε απάντηση, έπρεπε να με βρείτε πριν δέκα χρόνια. Τότε ίσως σας απαντούσα. Μα από τότε έμαθα να μη δίνω στους άλλους τη δύναμη να με ελέγχουν. Δεν είμαι σκλάβος κανενός. Είμαι κύριος του εαυτού μου”.
Και συνέχισε: “Μου πετάτε αγκάθια· όμως πέφτουν στη σιωπή μου και γίνονται λουλούδια. Όπως μια δάδα που πέφτει στο ποτάμι σβήνει αμέσως, έτσι και οι προσβολές σας χάνουν τη φωτιά τους μέσα στην ψυχραιμία μου. Δρω πάντα σύμφωνα με τη δική μου φύση”.
Η λέξη Βούδας σημαίνει “ο αφυπνισμένος”. Αργά ή γρήγορα, όλοι θα αφυπνιστούμε. Μόνο όταν υπερβούμε τα ένστικτα και τις ορμόνες μας μπορούμε να ονομαζόμαστε άνθρωποι με ψυχή. Αλλιώς, απλώς κυνηγάμε τη χημική “ευτυχία” που οι ορμόνες μας υπόσχονται. Αυτό που δεν καταλαβαίνουν πολλοί είναι ότι η ικανοποίηση είναι σωματική, η ευτυχία ψυχολογική, ενώ η ευδαιμονία είναι καθαρά πνευματική.
Ο άνθρωπος είναι πολυδιάστατο ον· μόνο αν αναπτυχθεί πνευματικά θα γνωρίσει την αληθινή πληρότητα, ακόμη κι αν υποφέρει σωματικά. Ο αφυπνισμένος είναι ανώτερος τόσο από τον σωματικά δυνατό όσο και από τον διανοητικά εξελιγμένο άνθρωπο. Παρατηρεί και το σώμα και τον νου σαν να μην του ανήκουν, σαν να ανήκουν σε κάποιον άλλον. Αυτό είναι το ύψιστο στάδιο που όλοι επιθυμούμε, μα μόνο λίγοι έχουν συνειδητοποιήσει.