Του Μανόλη Αρχοντάκη
Είναι σωστό να λες την αλήθεια; Αν ναι, πότε; Πρέπει να ακολουθούμε την ηθική; Αν ναι πάλι, πότε;
Πολλοί φιλόσοφοι έχουν θέσει αυτά τα ζητήματα, ήδη από τα αρχαία χρόνια. Αυτά τα θέματα θα εξετάσουμε σε αυτό το άρθρο.
Γενικά, θα έλεγα ότι ο άνθρωπος πρέπει να ακολουθεί κάποιες αρχές, οι οποίες φέρνουν καλό τόσο στον ίδιο, όσο και στους άλλους. Όταν κάποιος λέει την αλήθεια, αλλά με αυτόν τον τρόπο, δε βοηθά τον εαυτό του, κάνει κάτι ανήθικο. Από την άλλη, όταν πει ψέματα ή ενεργήσει ανήθικα, και πάλι κάτι δεν πάει καλά. Το ιδανικό, λοιπόν, είναι να λέμε την αλήθεια ή το ψέμα μόνο όταν αυτά φέρνουν κοινό καλό, και σε εμάς και στους άλλους.
Ο Shri Ramakrishna έλεγε: «Η αλήθεια είναι ο Θεός. Το ψέμα είναι Μάγια. Κάποιος κερδίζει τα πάντα απλώς αν είναι αληθινός». Όταν λέει ότι «η αλήθεια είναι ο Θεός», εννοεί ότι στο πνευματικό μονοπάτι πρέπει να λέμε πάντα την αλήθεια. Όταν λέει ότι «το ψέμα είναι Μάγια», αναφέρεται στον υλικό κόσμο. Αυτά ουσιαστικά σημαίνουν να λέμε την αλήθεια και στον εαυτό μας και στον κόσμο, όσον αφορά την πνευματική ανάπτυξη, και να λέμε όσο το δυνατόν λιγότερα ψέματα στην καθημερινή ζωή.
Μια γάτα είναι παρδαλή. Γιατί ο Θεός τής έδωσε τέτοια χρώματα; Για να μην γίνεται αντιληπτή από άλλα ζώα που θέλουν να την φάνε. Μια σαύρα μπορεί να αλλάζει χρώματα. Γιατί; Για να μην γίνεται εύκολα θήραμα, αφού έτσι δεν γίνεται αντιληπτή. Επομένως, καταλαβαίνουμε ότι η υλική μας φύση είναι Μάγια, δηλαδή απατηλή, και ότι μερικές φορές χρειάζεται και εμείς να πούμε ψέματα π.χ στην αγορά για να επιβιώσουμε. Ωστόσο, οφείλουμε να λέμε την αλήθεια στους οικείους και αγαπημένους μας, σε ανθρώπους που βαδίζουν το πνευματικό μονοπάτι και σε όσους επιδιώκουν την πνευματική αφύπνιση.
Ψυχολογικά, το να πει κάποιος ψέματα μπορεί να περιπλέξει περισσότερο την κατάστασή του και να προκαλέσει εσωτερικές «αναταράξεις». Αν και το ψέμα μοιάζει συχνά ένας εύκολος τρόπος για να αποφύγουμε μια δύσκολη κατάσταση, δεν συνειδητοποιούμε ότι μερικές φορές την κάνει ακόμα πιο δύσκολη. Όσοι το έχουν καταλάβει, γνωρίζουν πως το ένα ψέμα απαιτεί και άλλα ψέματα για να το υποστηρίξουν, και ότι όσο και αν προσπαθήσει κανείς να τα αποφύγει, αργά ή γρήγορα οι περιστάσεις θα αποκαλύψουν την αλήθεια. Η προσπάθεια να κρύψουμε καλά ένα ψέμα μπορεί να δημιουργήσει τεράστια ένταση στο υποσυνείδητο και να φέρει μεγάλη ψυχολογική ταραχή, με αποτέλεσμα να γεννηθούν μέσα μας φόβος, ενοχές και άγχος.
Τίποτα δε θολώνει περισσότερο την πνευματική μας διαύγεια από το ψέμα – άμεσα ή έμμεσα. Όσοι ακολουθούν ένα πνευματικό μονοπάτι αλλά δεν έχουν μάθει να στέκονται στο πλευρό της αλήθειας, μοιάζουν με ανθρώπους που περπατούν τη νύχτα μέσα στο δάσος χωρίς φως. Δεν έχουν τίποτα που να τους οδηγήσει στον σωστό δρόμο και είναι πολύ πιθανό να χαθούν.
Ωστόσο, η ζωή είναι γεμάτη αντιφάσεις. Κάποιος που έχει φτάσει ψηλά πνευματικά πρέπει να μάθει να ζει με αυτές και συχνά να τις εκφράζει. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι λέει ψέματα. Ο Βούδας, για παράδειγμα, δέχτηκε την ίδια μέρα την ίδια ερώτηση από τρία διαφορετικά άτομα: «Υπάρχει Θεός;». Στον πρώτο απάντησε «Ναι, υπάρχει». Στον δεύτερο είπε «Όχι, δεν υπάρχει». Στον τρίτο είπε «Ίσως υπάρχει – ίσως όχι». Ένας από τους καλύτερους μαθητές του αναρωτήθηκε γιατί ο δάσκαλος έδωσε τρεις διαφορετικές απαντήσεις. Ακόμα και σε αυτόν μπήκαν αμφιβολίες για το αν ο δάσκαλος έλεγε την αλήθεια ή αν τους κορόιδευε. Ο Βούδας τού εξήγησε: «Ο καθένας είναι διαφορετικός και χρειάζεται διαφορετική απάντηση. Σε αυτόν που είπα “Ναι”, το “Ναι” ήταν απαραίτητο γιατί ήταν αρχάριος στην αναζήτησή του. Σε εκείνον που είπα “Όχι”, ήταν πιο προχωρημένος, και το “Όχι” θα τον βοηθούσε περισσότερο. Στον τελευταίο που είπα “Ίσως”, ήταν πιο ώριμος από τους άλλους δύο και αργά ή γρήγορα θα μάθαινε μόνος του την αλήθεια».
Μεγάλοι δάσκαλοι της σύγχρονης εποχής, όπως ο Gurdjieff και ο Osho, μιλούσαν συχνά με αντιφάσεις. Αυτό δεν σήμαινε ότι έλεγαν ψέματα, αλλά ότι κάθε κατάσταση απαιτούσε διαφορετική προσέγγιση. Η ίδια η ζωή είναι γεμάτη αντιφάσεις. Τη μισή μέρα έχουμε φως, την άλλη μισή σκοτάδι. Αν κάποιος τυφλός σε ρωτήσει στις 12 το μεσημέρι αν είναι μέρα ή νύχτα, θα του πεις ότι είναι μέρα. Αν σε ρωτήσει ξανά στις 12 το βράδυ, θα του πεις ότι είναι νύχτα. Αν δεν ήθελες να δίνεις «αντιφατικές» απαντήσεις, θα έπρεπε να λες πάντα το ίδιο, κάτι που θα ήταν παράλογο.
Αυτό που είναι καλό, σήμερα μπορεί να είναι κακό αύριο. Αυτό που ταιριάζει σε κάποιον τώρα, μπορεί να μη του ταιριάζει αργότερα. Έτσι, ένας προχωρημένος πνευματικά μπορεί να φαίνεται ότι λέει ψέματα, ενώ στην πραγματικότητα εκφράζει και τις δύο όψεις της αλήθειας. Ψέματα δεν πρέπει να λέμε. Δεν πρέπει όμως να φοβόμαστε να εκφράσουμε την αλήθεια από όλες τις πλευρές της, καθώς η πραγματικότητα έχει πολλές διαστάσεις. Σε κάποιον μπορεί να ταιριάζει κάτι, σε κάποιον άλλο κάτι διαφορετικό. Το σωστό είνα «να μας ταιριάζει το παπούτσι». Και παπούτσια υπάρχουν πολλά, ακόμη και πολύ όμορφα. Η δουλειά μας είναι να βρούμε εκείνο που όχι μόνο μας αρέσει, αλλά και χωράει στο πόδι μας. Γιατί πολλές φορές επιλέγουμε παπούτσια όμορφα, αλλά που δεν μας κάνουν.
Μερικές φορές δεν έχει σημασία τι είναι η αλήθεια, αλλά ποιος την εκφράζει. Όπως είπε ο Shri Ramakrishna: «Αν βάλεις πενήντα μηδενικά μετά το ένα, έχεις ένα μεγάλο ποσό. Αν αφαιρέσεις το ένα, δεν μένει τίποτα. Είναι το ένα που δίνει αξία στα πολλά. Πρώτα το Ένα, μετά τα πολλά. Πρώτα ο Θεός, μετά τα πλάσματά Του και ο κόσμος». Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι μόνο όταν ένα άτομο έχει φτάσει σχετικά ψηλά πνευματικά μπορεί να χρησιμοποιεί το ψέμα με διάκριση. Ένας αρχάριος στον πνευματικό χώρο δεν πρέπει να έχει αντιφάσεις μέσα του λέγοντας ψέματα, γιατί αυτά θα βαραίνουν την ψυχή του.
Και κάτι τελευταίο: όταν η διάνοια λέει αλήθεια, μπορεί να είναι κακό· όταν η καρδιά λέει ψέματα, μπορεί να είναι για καλό. Κανένας διανοούμενος δεν μπορεί να φτάσει ψηλά πνευματικά λέγοντας ψέματα. Η διάνοια είναι πονηρή και κρύβει κακία, και γι’ αυτό ο κόσμος μας γίνεται όλο και πιο άσχημος. Οι περισσότεροι χάνουν την ανθρωπιά τους και συμπεριφέρονται απάνθρωπα. Κάποιος γίνεται ανώτερος μόνο όταν ανθίσει η καρδιά του. Και αυτό είναι η σημασία της αγάπης. Η αγάπη είναι η ευωδία μιας ανθισμένης καρδιάς. Δεν έχει σημασία πώς θα εκφραστεί η καρδιά, γιατί και μόνο η έκφρασή της είναι για καλό. Η διάνοια, ακόμη και όταν εκφράζει το καλό, το κάνει για ιδιοτελείς λόγους.
Το πραγματικό νόημα της αγάπης είναι η αλήθεια που ωφελεί τους περισσότερους. Το ψέμα της διάνοιας είναι εκείνο που ωφελεί μόνο τον έναν ή όσο το δυνατόν λιγότερους. Άκου την καρδιά σου και η ηθική θα έρθει από μόνη της. Η καρδιά δεν μπορεί παρά να βοηθάει. Και το να την ακούμε, είναι όλο το νόημα της θρησκείας.