Του Μανόλη Αρχοντάκη
Ο Ελληνοαρμένιος George Gurdjieff υπήρξε μία από τις πιο μυστηριώδεις και επιδραστικές φιγούρες του 20ού αιώνα (μαζί με τον Osho) στον χώρο της εσωτερικής αναζήτησης. Γεννημένος στον Καύκασο, περιηγήθηκε σε Ανατολή και Δύση αναζητώντας αρχαίες παραδόσεις και πρακτικές που θα μπορούσαν να επανασυνδέσουν τον άνθρωπο με την εσωτερική του ουσία. Οι μέθοδοί του, βαθιά πρακτικές και ταυτόχρονα υπαρξιακές, δεν αποσκοπούσαν στην απλή “αυτοβελτίωση”, αλλά στη ριζική αφύπνιση της ανθρώπινης συνείδησης.
Σε αυτό το άρθρο θα δούμε κάποιες από τις μεθόδους αφύπνισης της κρυφής ενέργειας που χρησιμοποιούσε στους μαθητές του, οι οποίες δεν είναι και τόσο γνωστές.
Ο περίφημος ψυχολόγος William James αναφέρει το γνωστό φαινόμενο του πρώτου, δεύτερου και τρίτου “ανέμου”, ή δύναμης, ή ενέργειας. Σύμφωνα με αυτόν, ο άνθρωπος έχει δηλαδή τριών ειδών ενέργειες: μία για την καθημερινότητα, μία έκτακτης ανάγκης και μία συμπαντική ενέργεια. Στην καθημερινή ζωή μας χρησιμοποιούμε τον πρώτο άνεμο ενέργειας, δηλαδή κάνουμε τις δουλειές μας εξαντλώντας σιγά-σιγά την πρώτη δύναμη. Αν ξαφνικά νιώσουμε κίνδυνο και η ζωή μας απειλείται — για παράδειγμα, αν το σπίτι μας πιάσει φωτιά – ενεργοποιείται ο δεύτερος άνεμος και τότε μπορεί να πηδήξουμε από τον τρίτο όροφο και να μην πάθουμε τίποτα. Αυτή η ενέργεια εμφανίζεται και μέσω της σωματικής κόπωσης. Όταν ολοκληρώνουμε κάποια εργασία, έχουμε τη συνήθεια να σταματάμε μόλις νιώσουμε κουρασμένοι — μόλις συναντήσουμε το πρώτο στρώμα κόπωσης. Αν πιέσουμε τον εαυτό μας να συνεχίσει, συμβαίνει κάτι απροσδόκητο: η κόπωση επιδεινώνεται, μέχρι ενός σημείου, και μετά εξαφανίζεται ξαφνικά, και νιώθουμε καλύτερα από πριν.
Ο James αναφέρει ότι μία από τις τυπικές μεθόδους θεραπείας των “νευρασθενικών” ασθενών τον δέκατο ένατο αιώνα, ήταν να τους εκφοβίζουν ώστε να καταβάλουν μεγαλύτερη προσπάθεια από το συνηθισμένο. Πρώτα έρχεται το άκρο της δυσφορίας, και μετά ακολουθεί η απροσδόκητη ανακούφιση.
Εδω Τζέιμς έχει ορίσει την ουσία του έργου ζωής του Gurdjieff . Είναι αλήθεια ότι οι ιδέες του Gurdjieff καλύπτουν ένα τεράστιο φάσμα ψυχολογίας, φιλοσοφίας, κοσμολογίας, ακόμη και αλχημείας. Αλλά στον πυρήνα του έργου του βρίσκεται η ιδέα ότι κατέχουμε μεγαλύτερες δυνάμεις απ’ ό,τι αντιλαμβανόμαστε και ότι οι φαινομενικοί μας περιορισμοί οφείλονται σε μια ιδιόμορφη μορφή τεμπελιάς — μια τεμπελιά που έχει γίνει τόσο συνηθισμένη, ώστε έχει εξελιχθεί σε μηχανισμό.
Η μέθοδος που χρησιμοποιούσε ο Gurdjieff στους μαθητές του, ούτως ώστε να ανοίξουν τη δεύτερη ενέργεια, ήταν πρώτα να απαιτήσει από αυτούς ένα ασυνήθιστο επίπεδο δέσμευσης. Όταν ο εντεκάχρονος Peters τού είπε ότι ήθελε να μάθει “τα πάντα για τον άνθρωπο”, ο Gurdjieff τον ρώτησε με μεγάλη ένταση: “Μπορείς να μου υποσχεθείς ότι θα κάνεις κάτι για μένα;”. Όταν ο Πέτερς είπε “ναι”, ο Gurdjieff τού έδειξε την απέραντη έκταση γκαζόν και του είπε ότι έπρεπε να το κουρέψει όλο μέσα σε μία εβδομάδα.
Χτύπησε το τραπέζι με μια γροθιά. “Πρέπει να μου υποσχεθείς στον Θεό σου”. Η φωνή του ήταν εξαιρετικά σοβαρή. “Πρέπει να μου υποσχεθείς ότι θα το κάνεις αυτό, ό,τι και να συμβεί… ό,τι και να προσπαθήσει να σε σταματήσει”. Και ο Peters προσθέτει: “Ήμουν έτοιμος να πεθάνω, αν χρειαζόταν, την ώρα που έκοβα τα γκαζόν”. Τελικά, ο Gurdjieff τον ανάγκασε να δουλεύει όλο και πιο σκληρά, μέχρι που ο Peters κατάφερε να το κουρέψει όλο σε τέσσερις μέρες.
Αυτό που ήθελε να αποφύγει ο Gurdjieff ήταν να μη γίνει η σωματική εργασία συνήθεια. Να μη γίνει κάτι δηλαδή όπως κάνουν οι bodybuilders — να αυξάνουν τα κιλά και την ένταση σταδιακά με την πάροδο του χρόνου. Και υποστήριζε ότι οι συνήθειες εμφανίζονται όταν κάνει κάποιος κάτι μηχανικά, έχοντας το μυαλό του “κάπου αλλού”. Έτσι, οι μαθητές του έπρεπε να δουλεύουν σκληρά, αλλά να είναι και στο εδώ και τώρα, με έντονη συγκέντρωση.
Ο J.G. Bennett στην αυτοβιογραφία του Witness, γράφει, “Κάθε πρωί, ήταν όλο και πιο δύσκολο να σηκωθώ από το κρεβάτι, και το σώμα μου ήταν πολύ κουρασμένο από τη βαριά δουλειά στη ζέστη, κάτω από τον ήλιο. Η συνεχής διάρροια με έκανε πολύ αδύναμο, αλλά κατά κάποιον τρόπο συνέχιζα.
Τελικά, ήρθε μια μέρα που απλά δεν μπορούσα να σταθώ όρθιος. Έτρεμα από πυρετό και ήμουν πολύ χάλια, νιώθοντας ότι είχα αποτύχει. Ακριβώς τη στιγμή που έλεγα στον εαυτό μου, “Θα μείνω στο κρεβάτι σήμερα”, σηκώθηκα, ντύθηκα και πήγα να κάνω την “εργασία” όπως συνήθως, αλλά αυτή τη φορά είχα μια περίεργη αίσθηση ότι μια ανώτερη θέληση με είχε καταλάβει, που δεν ήταν δική μου.
Δουλέψαμε όπως συνήθως όλο το πρωί. Δεν μπορούσα να φάω μεσημεριανό εκείνη την ημέρα, αλλά ήμουν ξαπλωμένος στο έδαφος, αναρωτώμενος αν θα πέθαινα. Ο Gurdjieff είχε μόλις ανακοινώσει τις ασκήσεις που θα κάναμε σε εξωτερικούς χώρους. Ξεκινήσαμε δουλεύοντας σε μια νέα άσκηση απίστευτης πολυπλοκότητας, την οποία ούτε οι πιο έμπειροι Ρώσοι μαθητές δεν μπορούσαν να κατακτήσουν.
Σύντομα έπαψα να αντιλαμβάνομαι οτιδήποτε άλλο εκτός από τη μουσική και την αδυναμία μου. Έλεγα στον εαυτό μου: “Στην επόμενη αλλαγή θα σταματήσω…”. Ένας προς έναν, όλοι οι Άγγλοι μαθητές τα παράτησαν, και οι περισσότερες από τις Ρωσίδες…
Ο Gurdjieff στεκόταν παρακολουθώντας προσεκτικά. Ο χρόνος έχασε την ποιότητα του “πριν” και του “μετά”. Δεν υπήρχε παρελθόν και μέλλον, μόνο η παρούσα αγωνία του να κάνω το σώμα μου να κινηθεί. Σταδιακά συνειδητοποίησα ότι ο Gurdjieff έστρεφε όλη του την προσοχή πάνω μου. Υπήρχε μια απαίτηση που ήταν ταυτόχρονα ενθάρρυνση και υπόσχεση. Δεν έπρεπε να τα παρατήσω — ακόμη κι αν πέθαινα.
Ξαφνικά, γέμισα με μια τεράστια δύναμη. Το σώμα μου φαινόταν να έχει μετατραπεί σε φως. Δεν μπορούσα να νιώσω την παρουσία του με τους συνηθισμένους τρόπους. Δεν υπήρχε καμία προσπάθεια, ούτε πόνος, ούτε κούραση, ούτε καν αίσθηση βάρους… Η κατάστασή μου ήταν ευδαιμονική πέρα από οτιδήποτε είχα γνωρίσει ποτέ. Ήταν αρκετά διαφορετική από την έκσταση της σεξουαλικής ένωσης, γιατί ήταν εντελώς ελεύθερη και αποκομμένη από το σώμα.
Όλοι είχαν πάει στο σπίτι για τσάι, αλλά εγώ πήγα προς την αντίθετη κατεύθυνση, προς τον κήπο της κουζίνας, όπου πήρα ένα φτυάρι και άρχισα να σκάβω. Το σκάψιμο στη γη είναι μια δοκιμασία εξερεύνησης της ικανότητάς μας για σωματική προσπάθεια. Ένας δυνατός άνθρωπος μπορεί να σκάψει γρήγορα για μικρό χρονικό διάστημα ή αργά για μεγάλο χρονικό διάστημα, αλλά κανείς δεν μπορεί να αναγκάσει το σώμα του να σκάψει γρήγορα για μεγάλο χρονικό διάστημα, ακόμα κι αν έχει εξαιρετική δύναμη. Ένιωσα την ανάγκη να δοκιμάσω τη δύναμη που είχε εισχωρήσει μέσα μου και άρχισα να σκάβω στην απογευματινή ζέστη για περισσότερο από μία ώρα με ρυθμό που κανονικά δεν μπορούσα να αντέξω ούτε για δύο λεπτά. Το αδύναμο, βασανισμένο σώμα μου είχε γίνει δυνατό και υπάκουο. Η διάρροια είχε σταματήσει και δεν ένιωθα πια τους βασανιστικούς κοιλιακούς πόνους που με ακολουθούσαν για μέρες. Επιπλέον, βίωσα μια διαύγεια σκέψης που γνώριζα μόνο ακούσια και σε σπάνιες στιγμές. Θυμάμαι να λέω φωναχτά, “Τώρα καταλαβαίνω γιατί ο Θεός κρύβεται από εμάς”.
Ο Gurdjieff προσπαθούσε να καλλιεργήσει την απόλυτη εγρήγορση. Τους σύστηνε την αρχή της υπερπροσπάθειας. Αν ένας άνθρωπος περπατήσει είκοσι πέντε μίλια σε κακοκαιρία και φτάσει στο σπίτι κρύος και πεινασμένος – και μετά αποφασίσει να περπατήσει άλλα δύο μίλια πριν μπει μέσα – αυτή είναι υπερπροσπάθεια.
Εδώ, πιστεύω ότι ο Gurdjieff εξηγούσε κάτι σημαντικό. Δεν είναι η ίδια η υπερπροσπάθεια που είναι σημαντική, αλλά η ενέργεια που επικαλούμαστε για να την αντιμετωπίσουμε. Αυτό είναι το νόημα του “συστήματος” του Gurdjieff — και αυτό δεν τονίζεται ποτέ επαρκώς, ούτε στα δικά του βιβλία, ούτε σε αυτά που τον περιλαμβάνουν: είναι η βασική του υπόθεση ότι ο άνθρωπος κατέχει πολύ περισσότερη ενέργεια απ’ ό,τι αντιλαμβάνεται — μια απέραντη λίμνη “ζωτικών αποθεμάτων”. Αυτό που μας αποκόπτει από αυτά τα αποθέματα είναι ένα αίσθημα τεμπελιάς ή, μάλλον, απροθυμίας.
Σκεφτόμαστε να κάνουμε κάποια προσπάθεια και λέμε, “Τι βαρεμάρα”. Και αυτό το αίσθημα πλήξης μειώνει αμέσως τη ζωτικότητά μας. Αν έκανες μια υπερπροσπάθεια – όπως για παράδειγμα, να περπατούσες τα επιπλέον δύο μίλια απογοητευμένος και λυπημένος – θα ήταν εντελώς άχρηστο. Ωστόσο, αν κάποια ξαφνική κρίση — ή κάποιο ξαφνικό καλό νέο (π.χ. κάποιος που αγαπάς σε περιμένει δύο μίλια μακριά) — σε έκανε να περπατήσεις τα δύο μίλια, θα το έκανες με γρήγορο βήμα, προετοιμασμένος, αν χρειαζόταν, να πας δέκα φορές πιο μακριά. Αυτός, λοιπόν, είναι ο πραγματικός στόχος της άσκησης: να νιώσουμε τέτοια αισιοδοξία, ότι έχουμε έναν τόσο έντονο σκοπό, που κάνει την υπερπροσπάθεια εύκολη.
Μια φορά, ο Gurdjieff πήρε τον Hartmann και τη γυναίκα του να πάνε στο χωριό για να αγοράσουν ένα κέικ. Όταν γύριζαν όμως πίσω, πήγαιναν τόσο γρήγορα που στην κυριολεξία έτρεχαν. Αυτό ήταν μια προσπάθεια του Gurdjieff να αναγκάσει τους μαθητές του να κάνουν υπερπροσπάθεια.
Μια άλλη φορά, ο Gurdjieff ήταν πάλι με τον Hartmann σε ένα βουνό κοντά στη Μαύρη Θάλασσα, και μετά από ώρες περπατήματος και αφού είχε νυχτώσει, είπε στον Hartmann να ανάψει μια φωτιά για να ζεσταθούν και ότι αυτος δεν πρέπει να κοιμηθεί, αλλά να τους φυλάει όλο το βράδυ.
Την επόμενη μέρα, ο Hartmann ζαλιζόταν από την κούραση και ο Gurdjieff του είπε να ανέβει εκεί που ήταν οι αποσκευές στο καρότσι. Ο Hartmann σκέφτηκε ότι αν έκλεινε τα μάτια του, θα έπεφτε από το καρότσι. Έτσι, έπρεπε να παλέψει με τον ύπνο. Αυτό, φυσικά, ήταν ακριβώς αυτό που σκόπευε ο Gurdjieff . Πίστευε ότι μέσα από έντονες προσπάθειες δημιουργείται μια συγκεκριμένη μορφή ενέργειας — η ενέργεια που χρειάζεται ο άνθρωπος για την αυτομεταμόρφωση. Χωρίς αυτή την ενέργεια, μπορεί να σκεφτεί την αυτομεταμόρφωση, ακόμη και να τη λαχταρήσει, αλλά δεν μπορεί ποτέ να την επιτύχει.
Για να αποκτήσει ο άνθρωπος μεγαλύτερη ενέργεια, πρέπει αναγκαστικά να γίνει πιο δραστήριος. Η ενέργεια παράγει ενέργεια. Η ξεκούραση μάς κάνει να δρούμε μηχανικά, σαν “ρομπότ”. Η καθημερινή συνείδηση περιορίζεται από τη “μηχανικότητα” – το ρομπότ. Συνηθίζουμε τόσο πολύ στην επαναλαμβανόμενη ρουτίνα της καθημερινής ζωής που καταλήγουμε να είμαστε δεμένοι χειροπόδαρα από τη συνήθεια, σαν μια μύγα τυλιγμένη σε ιστό αράχνης. Ωστόσο, κανείς – ακόμη και ο πιο τεμπέλης – δεν είναι πραγματικά ευχαριστημένος με αυτή την κατάσταση πραγμάτων, γιατί αναγνωρίζουμε ότι μας λείπει μια ορισμένη ένταση, ένα αίσθημα ότι είμαστε πλήρως ζωντανοί.
Ο Gurdjieff πίστευε πως μόνο όταν ο άνθρωπος σταματήσει να λειτουργεί μηχανικά και ξεπεράσει τα εσωτερικά του όρια – μέσω συνειδητής προσπάθειας – μπορεί να έρθει σε επαφή με τη βαθύτερη φύση του. Η κρυμμένη ενέργεια δεν αποκαλύπτεται στους αδρανείς, αλλά σε εκείνους που είναι έτοιμοι να πληρώσουν το τίμημα της εσωτερικής ειλικρίνειας. Δεν αρκεί να επιθυμούμε την αφύπνιση· πρέπει να την διεκδικούμε, καθημερινά, ενάντια στη συνήθεια. Ίσως τότε, στο κατώφλι της εξάντλησης, να εμφανιστεί η αληθινή μας δύναμη.